MABUMABUMERI EKA XITSONGA (QUALIFICATIVES IN XITSONGA)

Author: Respect Mlambo (SADiLaR Xistonga researcher)

In today’s blog, I provide a general overview of qualificatives in Xitsonga. The primary purpose of this blog is to investigate the morphology, semantics and syntax of Xitsonga qualificatives. Qualificatives are words that describe or modify nouns and pronouns in a sentence. In Xitsonga, there are three types of qualificatives namely possessive, adjective and relative qualificatives. This blog will mainly focus on possessive qualificatives.

  1. Manghenelo

Mabumabumeri eka Xitsonga ku kongomisiwa eka marito lama bumabulalaka riviti na risivi exivulweni. Marhanele (2017) u hlamusela leswaku ntirhokulu wa mabumabumeri i ku engetela nhlamuselo yo karhi eka riviti kumbe risivi leri kumekaka ri tirhisiwile exivulweni. Eka Xitsonga, mabumabumeri ri aviwile hi tinxaka tinharhu letikulu hi ku landza ntirho wa wona wo bumabumela, ku nga ribumabumeri ra rifuwi, rihlawuri, na riengetelo. Eka xitsalwana lexi hi ta kanela ntsena hi ribumabumeri ra rifuwi.

  1. Xivumbeko xa rifuwi

Ku fana na swin’wana swihluvi swa mbulavulo, ribumabumeri ra rifuwi ri vumbuwile hi switwananisi swa mfumo swo tanihi na misinya ya mfumo.

  1. Ntirho wa rifuwi

Rifuwi i muxaka wa ribumabumeri leri thyiweke hikwalaho ka ntirho wa rona ku nga ku bumabumelaka riviti kumbe risivi hi ku komba mfuwo kumbe vun’wini. Nkondo (1981) u nyika mitirho ya ribumabumeri ra rifuwi hi ndlela leyi landzelaka:

(i) Ku komba ka landzelela ka nchumu

Xik: Nwheti ya vumbirhi elembeni i Nyenyankulu

Eka xikombiso lexi nga laha henhla ya i xitwananisi xa rifuwi naswona xi tirhisiwile na rito vumbirhi ku kombisa landzelelano wa tin’wheti ta lembe.

(ii) Ku komba mpimo

Xik: Saka ra mapa a hi ku durha

Eka lexi xikombiso xitwananisi ra xi tirhile na riviti mapa ku bumabumela hi ku kombisa mpimo wa nxavo wa saka ra kona.

(iii) Ku komba ntirho wa nchumu wo karhi

Xik: Tshanga ra tihomu ri hahlukile

Xitwananisi ra xi tirhisiwile na riviti tihomu ku bumabumela nhlokomhaka ya xivulwa ku nga tshanga hi xikongomelo xo komba ntirho wa rona.

(iv) Maendlelo ya nchumu wo karhi

Xik: Swingwavila swa nsuku swa durha

Eka lexi xikombiso swingwavila tanihi nhlokomhaka ri bumabumeriwile hi xitwananisi swa hi ku tirhisana na rito nsuku ku humesela erivaleni nchumu lowu swingwavila swi endliweke hi wona.

(v) Ku komba nchumu lowu tirhiseriwaka swo karhi

Xik: Tintangu ta dzovo ti tiyile

Eka lexi xikombiso ribumabumeri ta dzovo ri hlawula kumbe ku bumabumela tintangu hi ku komba nchumu lowu tirhisiweke ku tiendla.

(vi) Ku komba muhlovo

Xik: Matluka ya rihlaza a hi ku saseka

Eka ku komba muhlovo, ribumabumeri ra rifuwi ya rihlaya ri tirhisiwile ku engetela swin’wana leswi lavan’wana matluka ya nga ri ki xiswona.

  1. Ndhawu ya rona exivulweni

Ribumabumeri ra rifuwi hi tolovelo wa rona ri kumeka endzhaku ka riviti kumbe risivi leri ri ri hlawulanga kumbe ku ri bumabumela. Kambe hikwalaho ka swivangelo swin’wana swa matirhiselo ya ririmi ku nga va rona ri landzeriwaka hi riviti kumbe risivi leri ri ri hlawulanga exivulweni. A hi xiyeni swikombiso leswi landzelaka:

(a) Ndza ha ku vona n’wana wa sesi

(b) Mpahla ya manana yi basile

(c) Ta yena ti herile

Eka swivulwa swa (a) na (b) swiphemu swa ribumabumeri ra rifuwi swi kumeka endzhaku ka maviti lama swi ya bumabumelaka hambi leswi swi kumekeke etindhawini to hambana ta swivulwa. Kasi xivulwa xa (c) xona ribumabumeri hi kuma leswaku ri le masunguleni na swona ri tirhile ehandle ko komba nchumu lowu ri bumabumelaka wona.

  1. Nkatsakanyo

Hi ku katsakanya, xitsalwana lexi a xi kanela tinxaka ta mabumabumeri eka Xitsonga. Ku kombisiwile leswaku eka Xitsonga ku na tinxaka tinharhu ta mabumabumeri ku nga ribumabumeri ra rifuwi, rihlawuri, na riengetelo. Eka xitsalawana lexi ku kaneriwile ntsena ribumabumeri ra rifuwi laha ku nga kombisiwa xivumbeko, tinhlamuselo kumbe ntirho wa rona na ndhawu laha ri kumekaka kona exivulweni. Ku tani tinxaka letin’wana ta mabumabumeri ku ta kaneriwa hi tona eka nkarhi lowu taka.

Matsalwa lama tirhisiweke

Marhanele, M.M. (2007).  Xingulana Xa Ririmi. Sasavona Publishers and Booksellers: Giyani

Nkondo, C.P.N. (1981). Xiletelo xa Xitsonga. University of the North: Sovenga